Hoe je kunt rekenen op elkaars inzet
In het vorige deel wilde ik laten zien hoe samenwerken in een samenleving geleidelijk aan tot onvrijheid leidt. Hier wil ik laten zien hoe mensen zich op grond van hun levenservaring, juist in toenemende mate vrijheid kunnen verwerven om de dingen anders te doen dan men verwacht of dan gebruikelijk is. Dat samenlevingen zich kunnen aanpassen aan veranderde omstandigheden of aan nieuwe mogelijkheden, is te danken aan het aanpassingsvermogen van individuen. Zij vertrouwen dan op zichzelf of anderen dat ze zelf, nu, deze keer, de dingen juist anders moeten aanpakken dan gebruikelijk is geworden.
Waaruit bestaat die vrijheid? Hoe verwerven we haar? Waaraan kan je hem herkennen bij anderen? En eventueel bij jezelf? Kun je je daar bewust van zijn? Als we opgroeien krijgen we fysiek en geestelijk steeds nieuwe vermogens die we stap voor stap moeten leren inzetten in de omgeving die ons door het toeval is toebedeeld. De ervaringen die we zo opdoen slaan we op voor later. Veelal onbewust, vaak gepaard met emoties, als we er aan toe zijn slaan we ze op in woorden en verhalen. Zo bouwen we een besef van de mogelijkheden die er voor ons zijn.
In wat hier volgt wil ik het brede, vage begrip “besef” als verzamelwoord gebruiken voor alles wat we als ervaring in onszelf hebben opgeslagen, begripsmatig en emotioneel. Het zit opgeslagen in ons cognitief en affectief geheugen, maar ook in onze motoriek, in onze woordkeus, vertelstijl, en voorkeuren en belangstelling. We beseffen van vele soorten situaties automatisch wat ons daarin te doen staat, ook als we ons dat nauwelijks bewust zijn en dat nog niet onder woorden kunnen brengen.
Hoe mensen opgroeien en uitgroeien is bepalend voor de mate waarin mensen zich vrij kunnen voelen om zich te verbinden tot afspraken of door er juist op terug te komen. Om dat beter te begrijpen ga ik te rade bij een aantal ontwikkelingspsychologen die onderzochten hoe we in opeenvolgende ontwikkelings-stadia een aantal heel elementaire instellingen opbouwen. Instellingen die ons helpen ons voorstellingen, keuzes en beslissingen te maken.
Wat zien we die algemene instellingen terug als mensen afspraken proberen te maken? Geeft het houvast als we willen weten hoeveel inzet je van iemand mag verwachten. Hoe schat je dat in bij de ander? Hoe weet je voor jezelf of je voldoende inzet gaat opbrengen? Het is gangbaar om op iemands bedoelingen, motieven of verantwoordelijkheidsgevoel te letten, of om vast te stellen of iemand zich de consequenties bewust is. Er bestaan honderden theorieen, lijstjes, vooroordelen over hoe mensen iets van elkaar vinden. Wat ik echter wil is de grondslagen van die lijstjes tonen. Ontwikkelingspsychologen kijken diep in het systeem dat we geleidelijk opbouwen om ons in het leven op te stellen. Het is een echt samenhangend systeem, omdat de uitkomst van voorafgaande ontwikkelingen de volgende stappen beinvloeden. Het is een dynamisch systeem, omdat eerdere stappen door sommige nieuwe ervaring alsnog voor verandering vatbaar zijn.
Die dynamische kant schenkt ons de vrijheid om als het nodig is, de gang van zaken in de samenleving een wending te geven.
Ga hier naar Inleiding ontwikkelingspsychologie. Of lees eerst verder waarom je dat zou doen.
Waarom is elkaar inschatten zo belangrijk? We weten het allemaal: iemand kan heel gemotiveerd zijn om iets samen aan te pakken en er uiteindelijk toch niet veel energie in steken. Iemand kan zich erg verantwoordelijk voelen maar op een beslissend moment terugdeinzen. Iemand kan zeer bewust naar iets streven en zich desondanks weinig inzetten als het zover is. Iemand kan beslissen iets voortaan anders te doen en valt al snel terug op vertrouwde routines.
Het probleem is dat we meestal veel meer van het leven begrijpen dan we ons bewust zijn en ook kunnen zijn. We hebben ontstellend veel ervaring opgeslagen en daar veel van geleerd. We hebben ons in onze jeugd door een aantal levensfases heengeslagen en voor een deel hebben we daar zelfs helemaal geen weet meer van. Voor zover al die automatisch beschikbare ervaring toch een rol speelt in het leven dat we nu leiden, kunnen we echter wel zeggen dat we er enig besef van hebben, ook al blijft het volstrekt onuitgesproken. Dat vage besef maakt dat het op de achtergrond wel een rol kan spelen. Hier een voorbeeld.
In sommige situaties of culturen nemen mensen lang de tijd om elkaar te leren kennen en soms onder verschillende omstandigheden, alvorens ze met elkaar in zee gaan om te gaan samenwerken. Men wil zich dan een beeld vormen van elkaar van hoe iemand onder verwarrende omstandigheden zichzelf blijft, op intimidatie reageert, hoe handig men is, wat zijn politieke instelling is, welke rol zijn gezin in zijn leven speelt.
Het speelt zich allemaal grotendeelsaf zonder er expliciet over spreken, maar men leest het uit elkaars gedrag en reacties af. In gecompliceerde samenlevingen, waar oude en moderne gebruiken naast elkaar of door elkaar heen lopen, loopt men risico's om in omstandigheden te raken waar men zich niet goed uit redden kan. Je neemt dus langer de tijd elkaar te leren kennen.
In de westerse, relatief veilige cultuur, die tamelijk evenwichtig is, met een sterke rechtstaat, denken we vaak dat we knopen eerder en sneller door kunnen hakken. Vaak hoort men echter dat mensen die zaken doen in vreemde culturen zeggen dat ze er daar lang over doen voordat ze tot een contract over kunnen gaan. De westerling krijgt nauwelijks kijk op de risico's die de gesprekspartner binnen zijn cultuur het hoofd aan moet bieden. In sommige samenlevingen is het geen luxe om de tijd te nemen voor elkaar. En dan moet je als europeaan mee naar de karaoke, het badhuis, de lange diners of naar ongemakkelijke uitgaans-gelegenheden. Als je begrijpt waarom de tegenpartij dat zo belangrijk vind, zal je bij die gelegenheden zelf misschien ook allerlei nuttige observaties kunnen doen. Overigens worden eerder vanzelfsprekende rechtsregels, denk aan omkoping, spionage, auteurs- en patentrecht, ook in de westerse wereld door internationale samenwerking minder vanzelfsprekend.
Hier dus een handreiking het systeem te snappen dat ten grondslag ligt aan ons vermogen elkaar in samenwerkings-situaties goed in te schatten. Ga hier naar Inleiding ontwikkelingspsychologie.